آینده روشن صنعت برق در گرو همکاری دولت با بخش خصوصی - دفتر آنلاین من

به گزارش دفتر آنلاین من، زندگی در دنیای مدرن با چالش های جدی روبرو است که این چالش ها مملو از فرصت ها و الگوهای نوین به ویژه در بخش های انرژی روزمره همچون برق و توجه به تاب آوری و آینده آن در کشور و نیز دنیا پیرامون ما هست. اما زودتر ازآنچه تصور می شد بحران حوزه انرژی و به ویژه بحران مضاعف در صنعت برق در ایران به پدیده ای سیاسی و امنیتی تبدیل شد.

قطع گاز و خاموشی برق در زمستان سال 1399 و تکرار خاموشی ها در روزهای خرداد 1400 تنها نشانه ای از به خطر افتادن امنیت انرژی در ایران است. کاهش سرمایه گذاری ها در صنعت آب و برق به ویژه پس از تحریم ها باعث آسیب پذیری فرآیند تأمین مطمئن انرژی در کشور شده است. افزون بر این، مداخله دولت در قیمت گذاری ها هم انگیزه سرمایه گذاری در فرآیند فراوری انرژی، توزیع و انتقال آن و همچنین بهینه سازی و افزایش بهره وری انرژی را از بین برده و بر وخامت اوضاع افزوده است. در این صورت تنو ساختار صنعت برق، فرآیند جایگزینی سیستم های انحصاری با شرایط رقابتی می تواند به تک تک مشتریان اجازه انتخاب عرضه نمایندگان برق را داده و پیکربندی مجددی را شامل می شود. بدین ترتیب تنو ساختار صنعت برق به معنای شکست انحصار عمودی دولت بر صنعت از طریق جداسازی زنجیره یکپارچه عمودی و بر هم تنیده تأمین برق و تفکیک در قالب بخش های رقابت پذیر و رقابت ناپذیر است. توجه داشته باشیم که فرآیند فراوری برق برای مصرف نمایندگان عموماً شامل چهار رکن اصلی: یعنی فراوری، انتقال، توزیع و بازار خرده فروشی که با تنو ساختار در آن فراورینمایندگان تمام مراحل فراوری و انتقال و توزیع را انجـام می دهند. در این فرآیند ایجاد یک بازار رقابتی برق (عمده فروشی) از اولین بخش هایی است که موردتوجه برنامه ریزان و سیاست گذاران ساختار نو قرار می گیرد. بخش دیگری که در پی بخش فراوری امکان ایجاد رقابت در آن وجود دارد بخش فروش هست. به این ترتیب با تنو ساختار، رقابت در بخش های عمده فروشی و خرده فروشی برق واردشده و بازارهای عمده فروشی به شکلی سازمان دهی می شوند که چندین شرکت فراوری برق برای فروش برق در فراوری متمرکز برق و یا از طریق قراردادهای دوجانبه با خریداران به رقابت بپردازد. در این حالت انتقال و توزیع هنوز هم انحصار طبیعی تلقی می شوند که نیازمند تنظیم هستند تا از دسترسی آزاد و بدون تبعیض تمام شرکت نمایندگان بازار به شبکه انتقال اطمینان حاصل شود. در این حالت می باید اهداف اصلی از تنو ساختار صنعت برق را ایجاد رقابت در بازار بومی این صنعت دانسته و می توان به موارد زیر برای روشن نمودن افکار عمومی اشاره نمود:

1-نیاز به تغییر قوانین تنظیمی و نظارتی

2-ضرورت تحقق سیاست خصوصی سازی جامع

3-توجه به پیش بینی کاهش هزینه ها با مشارکت بخش خصوصی

4-بی انگیزگی در نوآوری و ابداع در محیط های تنظیمی و نظارتی

5-بهبود توجه به مشتریان با افزایش رقابت

جهت دستیابی به اهداف مذکور، سیاست هایی نیز پیشنهادشده است که بعضی از آن ها عبارت اند از:

الف - افزایش نفوذ بخش خصوصی از طریق کاهش مشارکت دولت در اقتصاد و قانون زدایی بازار

ب - افزایش بهره وری از طریق کاهش هزینه های فراوری و بهبود کارایی

ج - ارتقای بهره وری خارجی از طریق بهبود ساختار اجتماعی و مالی

لازم به شرح است که اصلاحات و تنو ساختار صنعت برق آثار اجتماعی متعددی را نیز به همراه دارد که از آن جمله می توان به بهبود شرایط اجتماعی و کاهش فقر، نظام مند شدن بخش های رقابتی صنعت برق ازلحاظ سازگاری با محیط زیست و حفاظت از مصرف نماینده و کاهش آلودگی هوا اشاره نمود. درمجموع سیاست گذاران و محققان پس از مطالعات میدانی و در نظر گرفتن تاب آوری و نیز توجه به آینده نگری صنعت برق ایران الزامات و نیازمندی های تنو ساختار صنعت برق را به مراحل زیر مورد تأکید قرار داده اند:

1-جداسازی سازمانی و اجرایی

2-مقررات زدایی در تمام سطوح مدیریتی و اجرایی

3-ایجاد فضای رقابتی تمام عیار

4-خصوصی سازی به مفهوم کامل آن

در این صورت و به منظور اجرای یک بازار برق رقابتی می بایست نهادهای تشکیل دهنده صنعت برق از یکدیگر مجزا شده و هر یک در صورت امکان به طور جداگانه در حیطه وظایف خود رقابت داشته باشند. به تعبیر دیگر بایستی به تفکیک ساختاری ارکان صنعت برق و سپس جداسازی مدیریت و مالکیت این ارکان و تفکیک افقی شامل بخش های رقابت پذیر صنعت برق از طریق فرآیند تفکیک اجرا به صورت افقی اقدام نمود. در این رابطه بحث تنو ساختار و خصوصی سازی دو مقوله متفاوت از هم هستند که درواقع تنو ساختار می تواند زمینه های خصوصی سازی صحیح را فراهم کند، اما لزوماً موجد خصوصی سازی نیست، درحالی که خصوصی سازی اجباراً به علت قرار گرفتن صنعت برق در راستای متفاوت باعث تنو ساختار خواهد شد. به عبارت دیگر خصوصی سازی به مجموعه ای از اقدامات گفته می شود که در قالب آن، سطوح و زمینه های گوناگون کنترل، مالکیت و یا مدیریت از دست بخش دولتی خارج و به دست بخش خصوصی سپرده می شود. خصوصی سازی همیشه در پی تسریع حرکت به سمت اقتصادهای آزاد، ترویج رقابت، افزایش کارایی مالی، بهبود در ارائه و تحول خدمات عمومی و کاهش میزان وام های اعطایی دولت به شرکت های ورشکسته و زیان دیده است. با توجه به شرایط موجود و نیز آینده صنعت برق ایران باید گفت که تنو ساختار در صنعت برق منافع بلندمدت چشمگیری را به همراه دارد. اگرچه جداسازی عمودی ارکان صنعت برق در رویکرد اصلاحات صنعت برق در ایران کمرنگ است اما انتظار می رود که این جداسازی در آینده منجر به توسعه مالی صنعت برق، تمرکز مدیریتی بیشتر، ارتقای بهره وری و کاهش هزینه های توزیع و قیمت برق برای مشترکین نهایی شود. تداوم تنو ساختار نیازمند اعمال تغییرات تکنولوژیکی عمیقی در صنعت برق ایران است. آنالیز های به عمل آمده حاکی از آن است که تجهیزات بکار رفته در بخش های فراوری، توزیع و انتقال برق ایران عمدتاً فرسوده بوده و همگام با فناوری های روز جهان در این عرصه پیش نمی رود و این امر از یک سو منجر به افزایش تلفات در بخش های فراوری، توزیع و انتقال برق می شود و از سوی دیگر نمی تواند انتظارات مسئولان را مبنی بر ادامه فرایند تنو ساختار این صنعت برآورد سازد. ازاین رو اعمال تغییرات تکنولوژیکی عمیق در صنعت برق ایران لازم به نظر می رسد. در ضمنً بسترهای لازم جهت سرمایه گذاری بخش خصوصی در بخش های مختلف صنعت برق ایران به وجود نیامده است. همان طوری که گفته شد، باوجود اقدامات گوناگونی که در راستای توسعه مشارکت بخش خصوصی در صنعت برق ایران اجرا شده اما متأسفانه بازار سرمایه در کشور به میزان کافی توسعه نیافته است که بتواند نیازهای سرمایه گذاری صنعت برق را تأمین نماید. بنابراین درمجموع می توان گفت که بسترهای لازم جهت سرمایه گذاری بخش خصوصی در بخش های مختلف صنعت برق ایران به وجود نیامده است.

به طور خلاصه می توان گفت:

-تبدیل شدن بازار برق به یک بازار رقابتی چندان هزینه زا نیست

-بسترسازی جهت مشارکت بخش خصوصی در معین قیمت برق، چندان هزینه زا نیست

-تبدیل شدن بازار برق ایران به یک بازار رقابتی و فراهم کردن زمینه ورود و فعالیت بخش خصوصی در صنعت برق بی شک مستلزم همکاری همه جانبه دولت با دست اندرکاران و سیاست گذاران صنعت برق و برنامه ریزی و تدوین استراتژی های دقیق در این زمینه است و این اقدامات اولیه هزینه چندانی را بر دولت و صنعت تحمیل نخواهد کرد.

-درمجموع، منافع بلندمدت حاصل از تنو ساختار صنعت برق ایران بسیار چشمگیر است. منافع حاصل از تنو ساختار صنعت برق بر هیچ یک از فعالان این صنعت پوشیده نیست و می توان گفت که منافع بلندمدت حاصل از تنو ساختار صنعت برق ایران نیز بسیار چشمگیر خواهد بود اما اینکه این منافع دقیقاً تا چند سال آینده کسب خواهد شد چندان معین نیست.

به طورکلی نتایج به دست آمده حاکی از این است که اگرچه فرآیند تنو ساختار صنعت برق ایران از سال های قبل آغازشده و بهبودهایی را نیز ازنظر ارتقای کیفیت خدمات ارائه شده به مشترکین و تعدیل تعرفه های فروش برق به همراه داشته است، اما نتوانسته آن چنان که باید این صنعت را متحول سازد و شرایط کنونی صنعت برق نیز گواه این مطلب است. همچنین یافته ها نشان می دهد که به منظور بهبود این شرایط بایستی بسترسازی لازم جهت مشارکت بخش خصوصی در معین قیمت برق و اقدام در جهت ایجاد یک بازار برق رقابتی صورت پذیرد (خوشبختانه چنین اموری چندان هزینه زا نیست)، همچنین نیازاست که تغییرات تکنولوژیکی عمیقی در صنعت برق ایران اعمال شود.

متکی شدن صنعت برق ایران برای توسعه این صنعت به درآمدهای داخلی خود به جای بودجه عمومی نیز فرآیندی بلندمدت و هزینه زا است که باید چاره ای برای این امر اندیشید. باوجود تمامی موارد ذکرشده، خبرگان فرایند تنو ساختار صنعت برق ایران را مثبت ارزیابی می نمایند تداوم استراتژی های تنو ساختار صنعت برق را لازم و ضروری می دانند. همچنین معتقدند که منافع بلندمدت حاصل از تنو ساختار صنعت برق ایران بسیار چشمگیر بوده و جداسازی عمودی ارکان نیز منافع بلندمدت فراوانی برای صنعت برق ایران به همراه خواهد داشت و می توان با همکاری کلیه مسئولان، متخصصان و فعالان این صنعت مادر، تدوین استراتژی های عملی و برنامه های دقیق تر و شفاف سازی های بیشتر در این زمینه، این فرآیند را تحقق بخشید. در خاتمه پیشنهاد می شود که پژوهشگران آینده به آنالیز و معین موانع موجود در راستا تنو ساختار صنعت برق ایران و ارائه راهکارهایی برای برطرف آن ها و نیز معین و اولویت بندی اقدامات استراتژیک برای ادامه تاب آوری و فرایند تنو ساختار صنعت برق در ایران بپردازند.